با شیوع ویروس کرونا و قرنطینه، مدرس‌ها چالش‌های بسیاری را تجربه کردند. در ابتدا به نظر می‌رسید که مدرس‌ها با عملکرد پلتفرم‌های آنلاین و تکنولوژی‌ها مشکل داشته باشند، اما واقعیت این بود که اکثر مدرسان بخاطر مقاومت دانشجویان در پذیرش کلاس مجازی با مشکل مواجه می‌شدند. دانشجوها در آن زمان نمی‌دانستند تدریس آنلاین تا چه اندازه می‌تواند کاربردی باشد. آن‌ها همچنین تصوری از انعطاف کلاس‌های آنلاین نداشتند و نمی‌دانستند این کلاس‌ها در هر موقعیت و زمانی قابل برگزاری هستند. از طرف دیگر، تدریس آنلاین و کلاس‌های مجازی برای دانشجوها و دانش‌آموزان یک توفیق اجباری بود؛ آن‌ها به اجبار و بخاطر شرایطی ترسناک و اضطراب‌آور، ناگهان از محیط مدرسه، دانشگاه و آموزشگاه جدا شدند و پشت سیستم قرار گرفتند. با در نظر گرفتن این عوامل، مقاومت دانشجوها در برابر کلاس‌های آنلاین طبیعی به نظر می‌رسد.
مدرس‌ها از روش‌های مختلفی برای کاهش تنش دانشجوها و ترغیب آن‌ها برای ادامه آموزش به شیوه مجازی استفاده کردند. بعضی از آن‌ها با استفاده از پلتفرم‌های برگزاری کلاس آنلاین، محیطی رودررو و مشابه کلاس حضوری ایجاد کردند و از قابلیت‌های این پلتفرم‌ها بهره بردند. به عنوان مثال در نرم‌افزار بیگ بلو باتن، قابلیت ایجاد اتاق استراحت (Breakout Room) وجود دارد. با استفاده از این اتاق‌ها می‌توان دانشجوها را گروهبندی کرد و فعالیت‌های گروهی انجام داد. این پلتفرم همچنین تخته وایت‌برد و قابلیت ارائه با فایل PDF یا پاورپوینت را دارد و وقتی دانشجوها دوربین و میکروفن‌هایشان را باز می‌کنند، محیط شبیه به کلاس حضوری می‌شود.
سوال اینجاست که آیا آموزش آنلاین به صورت رودررو و با استفاده از پلتفرم‌های برگزاری کلاس آنلاین، بهترین شیوه آموزش مجازی است؟ آیا این روش دانشجوها را به شرکت در دوره‌ها ترغیب می‌کند و یک راهکار موثر است؟ آیا کلاس‌های آنلاین محدودیت‌هایی مشابه کلاس‌های حضوری ندارند؟
یادگیری عمیق یا سطحی؟
حوزه تدریس دو اصطلاح یادگیری عمیق (Deep end learning) و یادگیری سطحی (Shallow end learning) مطرح می‌شود که تفاوت بین رویکردها و استراتژی‌های آموزشی مختلف را بیان می‌کند. در یادگیری عمیق، مدرس‌ها به جای اینکه درس را به صورت تئوری و آماده به دانشجوها ارائه دهند، آن‌ها را با فرایند تدریس درگیر می‌کنند و حتی مسئولیت یادگیری بخشی از محتوای درسی را به خودشان واگذار می‌کنند.
برگزاری دوره‌های آنلاین استفاده از رویکرد آموزشی Deep end learning را ساده‌تر می‌کند. در این دوره‌ها شما به صورت آنلاین یک یا چند بار در هفته با دانشجوها ملاقات می‌کنید و کلاس‌ها را نیز با استفاده از سیستم‌های مدیریت یادگیری چون مودل مدیریت خواهید کرد. آموزش آنلاین مزیت‌های بسیاری دارد که بعضی از مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:
- انعطاف‌پذیری و امکان برگزاری کلاس در زمان‌های مختلف و بدون محدودیت مکانی
- استقلال بیشتر دانشجوها و از بین رفتن وابستگی به تدریس مدرس
- ایجاد فرصت خودآموزی برای دانشجوها
- امکان ارائه تکلیف برای زمان‌های مختلف و نظم بخشیدن به تمرینات
- داشتن فرصت کافی برای انجام فعالیت‌های فوق برنامه
مدرس‌ها بعد از اولین تجربه کلاس‌های آنلاین با مزیت‌های این نوع آموزش آشنا می‌شوند. به همین دلیل هرسال تعداد بیشتری از مدرسان از رویکرد آموزشی ترکیبی (برگزاری کلاس در پلتفرم‌های کلاس آنلاین به صورت رودررو) استفاده می‌کنند.
یکی از مهم‌ترین چالش‌هایی که در این زمینه وجود دارد، تدوین برنامه آموزشی برای یادگیری عمیق در دوره‌های آنلاین است. مدرسان برای رسیدن به Deep end learning باید برای تدوین برنامه درسی زمان بگذارند. آن‌ها همچنین باید بستر مناسبی را برای برگزاری کلاس انتخاب کنند و توانایی مدیریت کلاس مجازی را نیز داشته باشند. به طور کلی دانشجوها به یک منبع برای مطالعه دروس نیاز دارند؛ این منبع در کلاس حضوری کتابی است که مدرس از روی آن تدریس می‌کند و در کلاس حضوری، فایل کتاب یا جزوه‌ای است که مدرس در کلاس درس می‌دهد. مدرسانی که به دنبال یادگیری عمیق دانشجوها هستند، خودشان باید جزوه طراحی کنند و آن را در اختیار دانشجوها قرار دهند. از آنجایی که بسیاری از مدرسان زمان کافی برای این کار ندارند، ترجیح می‌دهند در دوره‌های آنلاین هم از روش Shallow learning استفاده کنند و به رویکردها سابق متعهد می‌مانند.
رویکرد همیشگی مدرسان که به عنوان «یادگیری کم عمق» شناخته می‌شود، بخش‌های مختلفی دارد که عبارتند از:
- استفاده از کتاب درسی به عنوان منبع آموزشی و عدم ارائه جزوه اختصاصی برای دوره آنلاین
- نداشتن برنامه و رویکرد درسی منحصربفرد و پیروی از روند کتاب‌های درسی
- مدیریت کلاس آنلاین با استفاده از تکنیک‌های مدیریت کلاس حضوری
- واگذاری تکالیف و فعالیت‌های مشابه کلاس حضوری به دانشجوها
اگر سابقه تدریس حضوری دارید، موارد بالا کاملا برایتان آشناست. به عنوان مثال ممکن است در کلاس آنلاین هم مانند کلاس حضوری از دانشجوها پرسش کلاسی و شفاهی داشته باشید و از روش‌های مناسب فضای آنلاین برای ارزیابی عملکرد آن‌ها استفاده نکنید. بسیاری از مدرسان تصور می‌کنند تدریس آنلاین به همان شیوه تدریس حضوری، یک نقطه قوت محسوب می‌شود و همان چیزی است که دانشجوها انتظار دارند؛ اما واقعیت این است که یادگیری کم عمق (Shallow learning) استراتژی مناسبی برای آموزش مجازی نیست و نتیجه مطلوبی ندارد. از طرفی گفتیم که تدوین رویکردهای یادگیری عمیق برای مدرس‌ها کار ساده‌ای نیست. بنابراین در ادامه توضیح می‌دهیم چطور می‌توانید بین این دو شیوه یادگیری تعادل ایجاد کنید.
چرا کلاس آنلاین نباید شبیه به کلاس حضوری باشد؟
آموزش آنلاین به صورت رودررو، نه مزیت‌های آموزش مجازی را دارد و نه مزیت‌های آموزش حضوری! این روش آموزشی محدودیت مکانی ندارد و دانشجوها و مدرسان در هر جایی که باشند، می‌توانند در کلاس شرکت کنند، اما محدودیت زمانی این کلاس‌ها دقیقا شبیه کلاس‌های حضوری است. دانشجوها باید در یک زمان مشخص در کلاس حاضر شوند و اگر حضور نداشته باشند، مطالب کلاس را از دست می‌دهند؛ مگر اینکه ویدیوی ضبط‌شده در اختیارشان قرار بگیرد.
برگزاری کلاس آنلاین رودررو مشکلات دیگری هم دارد. حتی اگر دانشجوها بهترین اینترنت را هم داشته باشند، باز هم در طول کلاس ممکن است یک یا چند بار با مشکل اتصال مواجه شوند. در این صورت یا بخشی از محتوای درس را از دست می‌دهند یا بخشی از زمان کلاس صرف انتظار برای اتصال دوباره آن‌ها می‌شود.
سومین مشکل کلاس‌های آنلاین رودررو در اتاق‌های استراحت (Breakout Rooms) مشخص می‌شود. بازدهی کار گروهی دانشجوها در اتاق استراحت هیچوقت به اندازه کار گروهی که به صورت حضوری در کلاس درس انجام می‌دهند، نمی‌رسد. از طرف دیگر، مدرس نمی‌تواند به صورت همزمان بر همه اتاق‌ها نظارت داشته باشد. بنابراین ممکن است بچه‌ها هنگامی که مدرس در اتاق حضور دارند، به بحث‌های متفرقه بپردازند و تکالیفشان را از یاد ببرند!
نتیجه اینکه وقتی مدرسان تلاش می‌کنند کلاس‌های آنلاین رودررو تا حد امکان به کلاس‌های حضوری شباهت داشته باشد، نه تنها بازدهی را افزایش نمی‌دهند، بلکه بسیاری از مزیت‌های منحصربفرد کلاس آنلاین را نیز از دست می‌دهند.
در کلاس‌های آنلاین فرصت‌هایی برای یادگیری وجود دارد که هیچوقت در کلاس حضوری به آن‌ها دست پیدا نمی‌کنید. به عنوان مثال شما در کلاس آنلاین به راحتی می‌توانید منابع اینترنتی و وب‌سایت‌های مختلف را در صفحه باز کنید و از آن‌ها برای تدریس خود استفاده کنید. برای این کار فقط باید صفحه نمایش خود را به اشتراک بگذارید، اما انجام چنین کاری در یک کلاس حضوری به تجهیزات مختلفی مثل ویدیو پروژکتور نیاز دارد. تدریس آنلاین مزیت‌ها و پتانسیل‌های بسیاری دارد که می‌تواند زمینه یادگیری عمیق را برای دانشجوهای شما فراهم کند. پس به‌جای اینکه تلاش کنید کلاس‌های آنلاینی مشابه کلاس‌های حضوری برگزار کنید یا مدام مشغول مقایسه کلاس‌های آنلاین و حضوری خود باشید، روش‌های خلاقانه‌ای برای استفاده از فرصت‌هایی که کلاس آنلاین در اختیارتان قرار می‌دهد، پیدا کنید و کیفیت تدریس خود را افزایش دهید.
توصیه‌هایی برای یادگیری عمیق در کلاس‌های آنلاین
وقتی تدریس آنلاین را شروع می‌کنید، کم‌کم ایده‌های گوناگونی برای افزایش بازدهی دانشجوها پیدا می‌کنید، رویکرد آموزشی خود را بهینه‌سازی می‌کنید و روش‌های خلاقانه‌ای به ذهنتان می‌رسد که امکان یادگیری عمیق را برای دانشجوهایتان فراهم می‌کند. اگر به تازگی تدریس آنلاین را شروع کرده‌اید و به دنبال بهینه‌سازی رویکرد خود در آموزش مجازی هستید، به توصیه‌هایی که در ادامه ارائه می‌دهیم، توجه داشته باشید:
- نیازی نیست به یکباره کتاب درسی و شیوه‌های تدریس حضوری را کنار بگذارید و از شیوه‌ای نوین برای تدریس آنلاین استفاده کنید. در ابتدا مطابق با روش سابق پیش بروید و کم‌کم با استفاده از امکاناتی که پلتفرم‌های کلاس مجازی در اختیارتان می‌دهد، فعالیت‌های خلاقانه انجام دهید. به مرور زمان تعداد این فعالیت‌ها را بیشتر کنید تا در نهایت یک رویکرد جذاب و منحصربفرد برای آموزش مجازی داشته باشید.
- اول تکالیف را مشخص کنید و سپس به سراغ ابزارها بروید. بعضی از مدرسان می‌خواهند به هر قیمتی از ابزارهای پلتفرم‌های آموزش آنلاین استفاده کنند؛ حتی ممکن است برای استفاده از این ابزارها، تکالیف نامربوطی را به دانشجوهایشان بدهند که فقط سرگرم‌کننده هستند و تأثیری در یادگیریشان ندارند. روش درست این است که مشخص کنید چه تکالیفی مطلب را بهتر به دانشجوهایتان یاد می‌دهد. بعد از آن، اگر امکان استفاده از ابزارها و تکنولوژی‌های آنلاین برای انجام این تکالیف وجود داشت، از دانشجوها بخواهید از آن‌ها استفاده کنند.
- کلاس‌های آنلاین خود را با استفاده از LMS (سیستم مدیریت یادگیری) برگزار کنید تا مدیریت دانشجوها و اطلاعاتی که در کلاس ارائه می‌دهید، برایتان ساده‌تر باشد. در حال حاضر مودل بهترین LMS است که در ایران مورد استفاده قرار می‌گیرد. برای اطلاعات بیشتر درباره مودل می‌توانید صفحه مربوط به این سیستم مدیریت یادگیری در اِدتک را بخوانید.
- با همکاران خود تعامل داشته باشید و تجربه‌هایتان را با یکدیگر به اشتراک بگذارید. مشورت و تعامل درباره شیوه تدریس موثر در کلاس آنلاین به همه شما کمک می‌کند سریع‌تر رشد کنید.
کلام آخر
در این مقاله مرزهای بین آموزش مجازی و آموزش حضوری را مشخص کردیم. بعد از شیوع ویروس کرونا، مدرس‌ها و دانشجوها به یکباره و بدون اینکه آموزش خاصی ببینند، از کلاس‌های حضوری وارد کلاس‌های مجازی شدند. اکثر مدرسان به روش تدریس سابق خود ادامه دادند و همین مسئله سطح یادگیری موثر را در کلاس‌های آنلاین کاهش داد. تدریس در کلاس‌های آنلاین و حضوری وجه تشابه‌های بسیاری دارند، اما در حالت کلی باید دو رویکرد آموزشی متفاوت داشته باشند.
در این مقاله توضیح دادیم که چرا استفاده از رویکردهای آموزش حضوری، مانع از یادگیری عمیق در کلاس‌های آنلاین می‌شود. همچنین پیشنهادهایی درباره آموزش مجازی به شیوه موثر ارائه دادیم. اگر شما هم تجربه‌ای در زمینه آموزش مجازی دارید و از تکنیک‌هایی استفاده کرده‌اید که بازدهی دانشجوهایتان را افزایش داده است، در بخش کامنت‌ها آن را با ما و سایر همکاران مدرس در میان بگذارید.
